کریم نادری مهدیی

تغییرات اقلیمی، آلودگی آب وهوا، تخریب خاک، به هم خوردن تعادل اکوسیستم عمده ترین مسائل ناپایداری محیط-زیستی هستند که بخشی از آن محصول بخش کشاورزی است. بخش کشاورزی مسئول حدود 20 درصد از انتشار گازهای گلخانه ای و به عبارتی ناپایداری اکوسیستم ها است که منشاء این چالش ها به رفتار انسان های فعال در این یخش مربوط می شود. رفتارهای محیط زیستی مسئولانه، مجموعه ای از کنش های افراد جامعه نسبت به محیط زیست است که یک طیف وسیع از احساسات، تمایلات و آمادگی های خاص برای رفتار نسبت به محیط زیست را شامل می شود. افراد در هر اجتماعی برحسب شرایط و مقتضیات خاص اجتماعی و فرهنگی خود، برخورد متفاوتی نسبت به محیط زیست دارند. این برخوردها و رفتارها ممکن است کاملاً منفی و مخالف محیط زیست و یا برعکس باشد که می تواند متاثر از سرمایه اجتماعی جامعه باشد. هدف اصلی این پژوهش تحلیل پایداری زیست محیطی و سرمایه اجتماعی کشت انگور در شهرستان ملایر می باشد. این پژوهش باساس پارادیم در زمره تحقیقات کمی و از لحاظ هدف در قالب تحقیق کاربردی است. جامعه آماری پژوهش اعضای تعاونی باغداران شهرستان ملایر است که شامل 3000 نفر هستند و از این تعداد 341 نفر براساس روش نمونه گیری تصادفی با انتساب متناسب انتخاب شدند. ابزار اصلی پژوهش پرسش نامه استاندارد سرمایه اجتماعی آپهوف (2000) و پرسش نامه محقق ساخته اندازه گیری پایداری محیط زیستی و همچنین پرسشنامه محقق ساخته سنجش کارایی بود. روایی پرسش نامه ها توسط متخصصین تایید و پایایی آن نیز از طریق آزمون آلفای کرونباخ محاسبه و تمام مولفه ها در سطح قابل قبول به دست آمد. برای تجزیه وتحلیل داده ها از روش های محاسباتی برآورد ردپای مستقیم و غیرمستقیم، تحلیل فراگیر داده ها ، فواصل مرکب و روش هایآماری تحلیل مولفه های اصلی، تحلیل خوشه ای و معادلات ساختاری با استفاده از نرم افزارهای EXEL،SPSS و PLS صورت پذیرفت. نتایج حاصل از شاخص ترکیبی پایداری و ردپای اکولوژیک نشان داد که غالب باغات موردمطالعه، در وضعیت نیمه پایدار محیط زیستی قرار دارند. به عبارت دیگر، یافته های تحقیق نشان داد که62درصد باغات مورد مطالعه در حالت نسبتاً پایدار، و مابقی در وضعیت نیمه ناپایدار و ناپایدار قرار داشتند لذا با عنایت به اینکه انگور از درخت انگور از گذشته های دور توان خودتنظیمی با شرایط مختلف را دارد اکنون به نهاده

چکیده: یکی از بزرگ ترین چالش های قرن حاضر بشریت فقرآبی است که می تواند سرمنشا بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد، بروز تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر جریانات آب سطحی و منابع آب زیرزمینی به همراه مدیریت نامناسب منابع آبی موجب شده که آسیب پذیری جوامع از این تغییرات افزایش یابد از این رو نخستین گام برای مقابله با تنش فقرآبی و تعدیل تبعات آن، شناخت و درک عمیق تبعات آن و بالا بردن تاب آوری افراد برای ارتقای آستانه تحمل و انعطاف پذیری آنان است که در اغلب کشورهای در حال توسعه از جمله ایران مغفول مانده است. پژوهش حاضر که با هدف تدوین راهبردهای ترویجی جهت بالابردن تاب آوری خانوار روستایی در برابر فقر آب کشاورزی انجام گرفت از نوع آمیخته (کمی و کیفی) بوده و طی چهار فاز صورت پذیرفت، فاز اول شامل گردآوری داده های ثانویه جهت ارزیابی شاخص های فقرآب کشاورزی شهرستان های همدان، کبودراهنگ و ملایر بود، فاز دوم با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته به بررسی تاب آوری وضعیت 334 نفر خانوار روستایی پرداخته شد که پایایی پرسشنامه بعد از رواسازی توسط گروه متخصصان به وسیله ازمون آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت که مقدار بدست آمده در قسمت های مختلف پرسشنامه نشان از پایایی مناسب ابزار سنجش تحقیق بود، در فاز سوم با استفاده از پرسشنامه باز تایید شده توسط استاد راهنما و مشاوران در مرحله کیفی به بررسی راهکارهایی جهت افزایش تاب آوری خانوارهای روستایی از 17 نفر کارشناسان و متخصصان موضوعی دانشگاه ها، مرکز تحقیقات کشاورزی و جهاد کشاورزی استان همدان به صورت مصاحبه حضوری و غیر حضوری پرداخته شد و بعد از شناسایی معیار ها، پرسشنامه ها دیگری از راهبردهایی استخراج شده در مرحله اول تدوین و به منظور تعیین مرتبط بودن شاخص های شناسایی شده با موضوع اصلی پژوهش و غربالگری مجدد ارسال گردید که از متغیرهای زبانی جهت بیان اهمیت هر شاخص به کار رفت و در نهایت با استفاده از تکنیک واسپاس فازی به اولویت بندی و تعیین بهترین راهبردهای پیشنهادی پرداخته شد. نتایج نشان داد که مقدار شاخص فقرآب کشاورزی در دامنه 06/42 تا 13/58 متغیر است که شاخص فقرآب کشاورزی در شهرستان کبودراهنگ و همدان با مقدار 06/42 و 18/47 از میانگین 50 پایین تر بود که در دامنه فقر شدیدآب کشاورزی قرار می گیرند و شهرستان ملایر با مقدار13/58 در وضعیت فقرمتوسط آب

این تحقیق بر آن است که با رویکرد آینده نگاری، با تاکید بر مسائل اجتماعی و انسانی، نگاهی نو به مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی داشته باشد. پژوهش حاضر یک تحقیق کاربردی و تک مقطعی است که از تکنیک های آینده نگاری از قبیل تحلیل پیشرانها، سناریونویسی و تحلیل بازیگران برای بررسی هدف، بهره برده است و لذا ازاین حیث، از نوع تحقیقات آیندهگرا و هنجاری است. جامعه آماری تحقیق، کارشناسان دخیل در امر مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی، اعضای هیئت علمی مرتبط در دانشگاه، محققان و نیز کشاورزان در منطقه موردمطالعه بودند. ابتدا از تکنیک معکوس فاصله وزنی با استفاده از آمارهای اخذ شده از 110 حلقه چاه مشاهداتی، وضعیت منابع آب این حوزه مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان داد که تمام آبخوانهای موجود در طی دو دهه قبل تاکنون، دارای افت مستمر بوده اند. در گام دوم با انجام مصاحبههای نیمه ساختارمند به شناسایی راهکارهای موثر بر مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی اقدام شد، نتایج این مرحله با بهکارگیری تحلیل مضمون تحلیل شد و نتایج این قسمت 330 کد باز بود که با حذف موارد مشابه و تکراری، 150 مولفه نهایی شد. در ادامه با استفاده از الگوی تحلیلی STEEP تلخیص شدند و خروجی این مرحله 19 مولفه بود. همچنین در انتهای این مرحله برای اعتبارسنجی راهکارها از تکنیک دلفی فازی استفاده شد. در ادامه برای شناسایی پیشران ها از بین مولفه های مرحله قبل، از تکنیک تحلیل پیشرانها و نرم افزار MAC -MIC استفاده شد. نتیجه این گام شناسایی حوزههایی بود که باید در اولویت برنامهریزی قرار بگیرند. هدف چهارم بر اساس پیشرانهای حاصلشده به تدوین سناریو اقدام شد (هم راستا با افق 1424 سند ملی آمایش سرزمین) که در این مرحله از نرمافزار Scenario Wizard استفاده شد؛ نتیجه این گام، 9 سناریو سازگار و محتمل و 301 سناریو ناسازگار و ضعیف بود. در ادامه با بهکارگیری تکنیک تحلیل بازیگران توسط نرم افزار Mactor اقدام به شناسایی بازیگران موثر در راستای پیادهسازی سناریوهای مطلوب در این حوضه شد؛ نتایج این بخش نشان داد که 18 بازیگر در این زمینه موثرند. در نهایت بر حسب نتایج تحقیق، 5 راهبرد و 28 راهکار اجرایی و 8 سیاست در راستای مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی تدوین شد. باتوجه به اینکه راهبردها باید در جوامع روستایی پیاده شوند؛ لذا تمام راهبردها و راهکارها مجدد به کشاورز

پژوهش کاربردی حاضر که با هدف طراحی الگوی مدیریت پایدار منابع آب در بخش کشاورزی استان همدان انجام گرفت، از نوع تحقیقات آمیخته(کمی- کیفی) بوده و طی چهار فاز اصلی به انجام رسید. فاز اول، شامل گردآوری داده های ثانویه برای ارزیابی وضعیت واقعی و موجود منابع و مصارف آبی در بخش کشاورزی بود. در فاز دوم با استفاده از نقشه های GIS نقاط بحرانی آب و عوامل موثر بر ایجاد فقر آبی، برای هر بخش از منطقه ی مورد مطالعه مشخص کردید. در فاز سوم ابتدا بر اساس مدل DPSIR نشانگرهای مربوط به محرک- فشار-وضعیت-اثر-پاسخ استخراج گردید. سپس بر اساس مدل پارادایمی اشتراوس و کوربین ارتباط بین آن ها با علت ها، شرایط زمینه ای، شرایط مداخله گر، راهبردها و اقدامات، و پیامدهای مدیریت پایدار آب مشخص شد. در نهایت بر اساس رویکرد تلفیقی (مدل DPSIR و مدل پارادیمی استرواس و کوربین) به طراحی الگوی مدیریت پایدار آب کشاورزی پرداخته شد. سرانجام در فاز چهارم الگوی تلفیقی طراحی شده از دیدگاه 15 تن از کارشناسان و متخصصان حوزه ی آب با استفاده از ابزار پرسشنامه اعتبارسنجی شد. جامعه آماری این مطالعه را 130 نفر از کارشناسان و متخصصان حوزه آب در سطح استان همدان تشکیل دادند که در مرحله کیفی تعداد 35 تن به شیوه هدفمند و با استفاده از مصاحبه نیمه ساختارمند مورد پرسش قرار گرفتند. ابزار پژوهش در مرحله ی کمی، پرسشنامه ای محقق ساخته بود که پایایی پرسشنامه، پس از رواسازی توسط گروه متخصصین، به وسیله آزمون آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت و میزان آلفا برای قسمت های مختلف پرسشنامه نشان دهنده پایایی مناسب ابزار سنجش تحقیق بود. نتایج نشان داد که مقادیر شاخص فقر آب کشاورزی (AWPI) در دامنه ی 51/38 تا 03/56 در استان همدان متغیر است که بیشترین آن مربوط به شهرستان تویسرکان و کمترین آن مربوط به شهرستان ملایر می باشد. نمره شاخص AWPI برای تمام شهرستان ها به جزء تویسرکان، از میانگین 50 پایین تر بود؛ بنابراین همه ی شهرستان ها به جزء تویسرکان را می توان به عنوان «فقیر آب کشاورزی» نام نهاد. متوسط شاخص فقر آب کشاورزی (AWPI) برای استان همدان 55/40 به دست آمد که نشان دهنده ی آن است که استان همدان در مولفه های مورد بررسی دچار فقر آبی است. نتایج حاصل از تحلیل روابط بین متغیرهای مستقل (محرک-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ) و وابسته (مدیریت پایدار آب کشاورزی) با اس

سیاست افزایش تولید در بخش کشاورزی بدون توجه به حجم و نوع مصرف سموم و کودهای شیمیایی نگرانی های زیست-محیطی زیادی را به همراه داشته، به طوری که اغلب تحقیقات، ناپایداری استفاده از منابع اکولوژیکی در این بخش را تایید کرده اند. در این رابطه با توجه به تنوع اثرات زیست محیطی کشاورزی نظیر تخریب منابع اکولوژیکی، روش های مختلفی برای ارزیابی اثرات زیست محیطی به وجود آمده و توسعه یافته است. یکی از مدل های کمّی مهم در این زمینه، تحلیل ردپای اکولوژیکی است که چشم انداز پایداری قوی را در نظر دارد و استفاده از آن در کشاورزی موضوعی جدید و در حال تکامل است که در این تحقیق مورد تاکید قرار گرفته است. برای ارزیابی ردپای اکولوژیکی اراضی تحت کشت گندم آبی در منطقه مورد مطالعه از شاخص های مختلفی استفاده شده است. در این تحقیق، 370 نفر از کشاورزان عضو تعاونی های تولید کشاورزی و نظام که همزمان با استفاده از دو سیستم؛ خاک ورزی حفاظتی و مرسوم (رایج)، مراحل کاشت و برداشت گندم آبی را انجام می دادند، به عنوان نمونه برای ارزیابی ردپای اکولوژیکی گندم آبی در سال زراعی 93-92 در استان همدان انتخاب شدند. بعلاوه از شاخص توان اکولوژیکی با دو روش روی هم گذاری نقشه ها در محیط GIS و نمونه برداری از خاک نیز برای ارزیابی توان اکولوژیکی اراضی کشاورزی استان استفاده شد. برای تحلیل داده ها نرم افزارهای، Excel، Spss، GIS، Choice Expert و Surfer9 مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج پژوهش نشان داد که ردپای اکولوژیکی بر حسب مصرف نهاده ها در سیستم کشت مرسوم (رایج)، 96/2 و در سیستم کشت حفاظتی، 84/2 معادل هکتار جهانی می-باشد. آزمون مقایسه میانگین نشان داد که بین میانگین نمره ردپای اکولوژیکی در سیستم خاک ورزی حفاظتی با سیستم مرسوم (رایج)، تفاوت معنی داری در سطح 05/0 وجود دارد. یافته های تحلیل کلاستر نیز نشان داد که ردپای اکولوژیکی بیش از 70 درصد از کشاورزان در سطح اثرات ناپایداری زیاد و بقیه در سطح ناپایداری کم قرار دارند. نتایج روش روی هم گذاری نقشه ها نشان داد که در میان فاکتورهای مورد بررسی، اسیدیته و شوری خاک به ترتیب با وزن نهایی 313/0 و 228/،0 مهم ترین فاکتور های اثرگذار بر توان اکولوژیک اراضی کشاورزی استان هستند. نتایج حاصل از تحلیل داده های مربوط به نمونه برداری از خاک نیز تایید کرد که اسیدیته و شوری خاک، طی گذشت زمان،